Układ odpornościowy bez tajemnic

Układ odpornościowy odpowiada za zdolność organizmu do walki z patogenami, czyli czynnikami chorobotwórczym takimi jak bakterie i wirusy. Do tego celu wykorzystuje mechanizmy wrodzone (nieswoiste) oraz nabyte (swoiste). Z odpornością nieswoistą rodzimy się i nie mamy na nią wpływu, natomiast odporność swoistą kształtujemy przez całe życie, m.in. wtedy, gdy stykamy się z antygenami, które układ immunologiczny zapamiętuje, aby podczas ponownego kontaktu z nimi szybko i skutecznie się ich pozbyć. W jaki sposób możemy wspomagać odporność?

Układ immunologiczny – co to jest?

Układ immunologiczny, inaczej układ odpornościowy, to system organów, którego zadaniem jest identyfikacja i walka z patogenami. Ochrona organizmu przed czynnikami chorobotwórczymi, takimi jak bakterie, wirusy, pasożyty czy toksyny, to skomplikowany proces, który wymaga jednoczesnego działania wielu złożonych mechanizmów odpornościowych i komunikacji z innymi układami – nerwowym oraz hormonalnym.

W skład układu immunologicznego wchodzą:

• Limfa (chłonka) – to płyn tkankowy, który pośredniczy w wymianie substancji między komórkami a krwią – transportuje białka oraz limfocyty z tkanek do układu krążenia. Limfa krąży w naczyniach limfatycznych i przepływa przez węzły chłonne, które ją oczyszczają (to dlatego węzły powiększają się, gdy w organizmie jest duża ilość drobnoustrojów).
• Narządy limfatyczne (limfoidalne) – w nich powstają i funkcjonują komórki układu immunologicznego, przeciwciała oraz mediatory. Wyróżnia się narządy limfatyczne centralne (szpik kostny, grasica) oraz obwodowe (największym z nich jest śledziona).
• Komórki układu odpornościowego – wśród nich wymienia się dwie podstawowe grupy: fagocyty i limfocyty. Fagocyty posiadają zdolność do rozpoznawania obcych dla organizmu patogenów lub zmienionych komórek własnych oraz ich usuwania (proces ten nazywa się fagocytozą). Limfocyty to jeden z rodzajów krwinek białych, posiadają zdolność rozpoznawania antygenów i wytwarzania przeciwciał. Warunkują również pamięć immunologiczną.

Jak działa układ odpornościowy?

Układ odpornościowy człowieka zabezpiecza organizm przed szkodliwymi czynnikami na dwóch poziomach: nieswoistym i swoistym, które wzajemnie się uzupełniają. Czym się charakteryzują?

1. Odporność wrodzona (nieswoista) – to mechanizmy obronne organizmu, które posiadamy od urodzenia. Nie wykazują one swoistości w stosunku do konkretnego antygenu, nie przyczyniają się także do tworzenia pamięci immunologicznej. Ta reakcja odpornościowa jest uruchamiana bardzo szybko, nie wymaga wcześniejszej aktywacji – jest pierwszą linią obrony przed infekcjami. Opiera się na barierach fizycznych, chemicznych i komórkowych. Pierwsze z wymienionych to skóra oraz błony śluzowe, a także odruchy obronne, m.in. kichanie, kaszel, biegunka czy wymioty. Bariery chemiczne to natomiast wydzieliny i enzymy, czyli np. pot, kwas solny, łzy, ślina. Z kolei barierę komórkową stanowią omawiane już wcześniej fagocyty, a także komórki NK (ang. natural killer), które mają zdolność unieszkodliwiania obcych komórek bez wcześniejszego kontaktu z nimi.
2. Odporność nabyta (swoista) – to typ odporności zależny od rozpoznawania konkretnych antygenów przez przeciwciała i receptory. Jej kształtowanie się rozpoczyna się tuż po narodzinach i jest związane z budowaniem pamięci immunologicznej – układ immunologiczny zapamiętuje patogeny, z którymi miał kontakt, i dzięki temu, gdy ponownie wnikną do organizmu, będzie umiał skuteczniej z nimi walczyć. Mechanizmy odpowiedzi nabytej to odporność komórkowa zależna od limfocytów T oraz odporność humoralna warunkowana przez przeciwciała wytwarzane przez limfocyty B w odpowiedzi na zetknięcie się z antygenem.

Odporność naturalna a odporność sztuczna

Podstawowym mechanizmem, w przebiegu którego nabywamy odporność swoistą jest… chorowanie (kształtuje się wówczas odporność naturalna czynna). Zetknięcie się z antygenem przyczynia się do mobilizacji układu odpornościowego, w ten sposób uczy się on radzić sobie z nieznanymi mu wcześniej „wrogami”. Tworzy się wówczas tzw. pamięć immunologiczna, która może pozostać w organizmie przez wiele lat, a nawet całe życie. Innym sposobem kształtowania się naturalnej odporności jest przekazywanie przeciwciał matki do krążenia płodowego w trakcie ciąży (IgG) lub z mlekiem w trakcie karmienia niemowlęcia piersią (IgA2) – jest to odporność naturalna bierna.

Natomiast odporność sztuczna to tworzenie się komórek pamięci immunologicznej na skutek podania szczepionki zawierającej osłabione lub inaktywowane drobnoustroje bądź oczyszczone wyizolowane antygeny (odporność sztuczna czynna). Jeśli podany zostanie preparat przeciwciał odpornościowych, np. surowica przeciwtężcowa, mamy do czynienia z odpornością sztuczną bierną.

Jak wzmacniać układ odpornościowy?

Najskuteczniejsze naturalne metody wzmacniania układu immunologicznego to:

• stosowanie zbilansowanej diety bogatej w: kwasy omega-3 (znajdujące się m.in. w tłustych rybach, oleju lnianym, orzechach), naturalne probiotyki (obecnie chociażby w kiszonkach, jogurtach, kefirach), cynk, witaminę A, E, C oraz ß-karoten,
• aktywność fizyczna, w tym także ruch na świeżym powietrzu,
• unikanie wahań temperatur, nieprzegrzewanie organizmu i dbanie o odpowiednią temperaturę pomieszczeń, w których przebywamy,
• ograniczenie do minimum stosowania używek,
• dbanie o odpowiednią ilość snu,
• unikanie przewlekłego stresu,
• suplementacja witaminy D w okresie jesienno-zimowym,
• stosowanie suplementów zawierających naturalne składniki o udowodnionym działaniu przeciwzapalnym, antyoksydacyjnym i immunomodulującym, np. ekstrakt z owoców czarnego bzu.